زخم بستر یا زخم فشاری از شایع‌ترین عوارضی است که افراد دچار بستری طولانی مدت با آن مواجه می‌شوند. این زخم‌ها در اثر فشار مداوم بر نواحی استخوانی برجسته بدن همچون کف پا، باسن، فرق سر، زانوها و آرنج‌ها به وجود می‌آیند.
علت اصلی ایجاد زخم بستر، کاهش جریان خون به بافت‌ها و در نتیجه کمبود اکسیژن و مواد مغذی لازم برای سلول‌های آن ناحیه است. همچنین عواملی مانند اصطکاک، رطوبت و فشار مکانیکی، فرایند تخریب بافتی را تشدید می‌کنند.
زخم بستر چیست ؟( Bedsore)
زخم بستر یا زخم فشاری یکی از شایع‌ترین انواع زخم‌های پوستی است که می‌تواند در اثر فشار مداوم به بافت‌های نرم بدن به ویژه نواحی استخوانی برجسته مانند کف پا، باسن، پاشنه، آرنج، کتف و پشت سر ایجاد شود.
افرادی که به دلیل بیماری، سالمندی یا ناتوانی طولانی مدت بستری یا صندلی چرخدار نشین هستند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به زخم بستر می‌باشند. همچنین افراد مبتلا به بیماری‌هایی مانند دیابت که جریان خون به اندام‌های دورتر را کاهش می‌دهد نیز پرخطرتر هستند.
این نوع زخم زمانی ایجاد می‌شود که فشار وارده موجب از بین رفتن بافت نرم و در نتیجه تخریب پوست و الیه‌های زیرین آن شود. عواملی مانند اصطکاک، بریدگی و خشکی پوست نیز می‌توانند به تشدید زخم کمک کنند.
در مراحل اولیه، زخم فشاری به صورت قرمزی یا تیرگی پوست ظاهر می‌شود که در صورت عدم درمان مناسب می‌تواند عمق بیشتری پیدا کند. علائم زخم فشاری شامل درد، التهاب، ترشحات چرکی و بوی نامطبوع است.
برای پیشگیری و درمان این زخم‌ها رعایت نکاتی همچون تغییر وضعیت مکرر بیمار، استفاده از تشک‌ها و بالشتک‌های ضد فشار، نگهداری پوست در شرایط مرطوب، تمیز کردن و پانسمان منظم زخم توصیه می‌شود. همچنین استفاده از داروها و روش‌های درمانی پیشرفته مانند ترمیم بافتی و الکتروتراپی می‌تواند در التیام سریع‌تر زخم مؤثر باشد.
علل و عوامل خطرساز زخم بستر(Pressure ulcer)
زخم بستر یکی از شایع‌ترین عوارض بستری طولانی‌مدت در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی است که می‌تواند سلامت و کیفیت زندگی بیمار را به طور جدی تحت تأثیر قرار دهد. علل و عوامل زیادی می‌توانند خطر ابتلا به زخم بستر را افزایش دهند که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
– بی‌حرکتی و فلجی: بیمارانی که به دلیل بیماری یا آسیب طولانی‌مدت بستری هستند، بیشتر در معرض خطر زخم بستر قرار دارند.
– کاهش احساس و حساسیت: اختلالات عصبی می‌تواند منجر به کاهش احساس درد و فشار شود و فرد متوجه زخم نشود.
– نارسایی‌های گردش خون: بیماری‌های قلبی-عروقی و دیابت با کاهش جریان خون به بافت‌ها، خطر زخم را افزایش می‌دهند.
– سوءتغذیه: کمبود مواد مغذی مورد نیاز برای ترمیم بافتی مانند پروتئین، ویتامین C و روی.
– اختلالات ادراری و مدفوعی: موجب آلودگی و تحریک پوست می‌شود.
– عفونت‌ها: عفونت‌های باکتریایی و قارچی پوست خطر زخم را افزایش می‌دهند.
– رطوبت بیش از حد: عرق کردن، ادرار و مدفوع موجب خیس شدن پوست و تسریع زخم می‌شود.
– سن بالا: با افزایش سن، ضخامت و الاستیسیته پوست کاهش می‌یابد.
بنابراین پیشگیری، مراقبت مستمر از پوست و کنترل عوامل خطرساز نقش مهمی در کاهش ابتلا به زخم بستر دارد.
انواع زخم بستر و ویژگی‌های هر کدام
زخم‌های بستر بسته به علت ایجادکننده، محل و ویژگی‌های ظاهری، به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که مهمترین آنها عبارتند از:
زخم فشاری:
شایع‌ترین نوع زخم بستر است که بر اثر فشار مداوم به نواحی استخوانی برجسته ایجاد می‌شود. در مراحل اولیه به صورت قرمزی و سفیدی پوست ظاهر شده و در صورت پیشرفت، زخم‌های عمیق و چرکی ایجاد می‌کند.
زخم دیابتی:
در اثر کاهش جریان خون به اندام‌ها بروز می‌کند. معمولاً در انتهای پاها و با علائمی مانند خشکی، خارش و ترک‌خوردگی پوست همراه است.
زخم وریدی:
بر اثر نارسایی وریدی و افزایش فشار خون سیاهرگی ایجاد می‌شود. در قسمت داخلی مچ پا و پاها دیده می‌شود.
زخم عفونی:
با عفونت‌های باکتریایی یا قارچی پوست همراه است. دردناک بوده و ممکن است ترشحات چرکی داشته باشد.
زخم آرتریتی:
در بیماران مبتلا به التهاب مفاصل روماتوئید بروز می‌کند. در نواحی درگیر مانند زانوها، مچ دست و آرنج دیده می‌شود.
شناخت صحیح انواع زخم‌های بستر برای تشخیص، درمان و مراقبت از آنها حائز اهمیت است. مشاوره با پزشک و متخصص زخم توصیه می‌شود.
علائم و نشانه‌های زخم بستر
زخم بستر معمولاً با علائم و نشانه‌های خاصی همراه است که شناخت آنها برای تشخیص زودهنگام و درمان به موقع زخم حائز اهمیت است. مهمترین علائم و نشانه‌های زخم بستر عبارتند از:
– قرمزی، تیرگی و زخم‌های سطحی پوست در نواحی در معرض فشار مداوم مانند برجستگی‌های استخوانی
– درد و حساسیت در هنگام لمس کردن ناحیه آسیب‌دیده
– تورم و التهاب در بافت‌های زیرین پوست
– ترشحات چرکی یا خون‌آلود از زخم
– بوی نامطبوع زخم
– تحلیل بافت و عمق یافتن زخم در طول زمان
– نکروزه شدن بافت و تیره شدن رنگ پوست
– خشکی، خارش و ترک خوردگی پوست اطراف زخم
– عفونت‌های قارچی یا باکتریایی ثانویه در زخم
– مشکل در بهبودیافتن زخم‌های سطحی
هرگاه علائم فوق در فرد بستری مشاهده شد، باید هرچه سریع‌تر اقدامات لازم برای تشخیص و درمان زخم انجام شود تا از عوارض بعدی آن جلوگیری به عمل آید. مشاوره با پزشک توصیه می‌گردد.
پیشگیری از بروز زخم بستر
پیشگیری از بروز زخم بستر یکی از مهمترین اقدامات در مراقبت از بیماران بستری است. رعایت نکات زیر می‌تواند به طور قابل توجهی از ابتلا به زخم بستر پیشگیری کند:
– مراقبت مکرر از پوست بیمار به ویژه نواحی در معرض خطر با استفاده از مواد نرم‌کننده و مرطوب‌کننده
– تعویض مکرر وضعیت بدن بیمار حداقل هر 2 ساعت یک بار
– استفاده از تشک‌ها و بالشتک‌های ضد فشار مخصوص بیماران
– پرهیز از قرار دادن وسایل سخت و زاویه‌دار زیر بدن بیمار
– حفظ نظافت و خشک نگه داشتن بدن بیمار
– مراقبت از بهداشت تغذیه‌ای بیمار و تأمین رژیم غذایی مناسب
– درمان به موقع اختلالاتی مانند یبوست و احتباس ادرار
– درمان سریع عفونت‌های پوستی و زخم‌های موجود
– استفاده از وسایل کمکی مانند کفی‌های ضدفشار در پاها
– آموزش به بیمار و خانواده وی در خصوص پیشگیری از زخم‌ها
انجام مرتب وظایف بهداشتی و پرستاری، نظارت بر وضعیت پوستی بیمار و مشاوره با پزشک، نقش بسزایی در پیشگیری از زخم بستر دارد.
اقدامات درمانی حمایتی در زخم بستر
زخم بستر نیازمند مراقبت‌های ویژه‌ای است تا روند التیام آن تسریع شود. اقدامات درمانی حمایتی مهم در درمان زخم بستر عبارتند از:
– تمیز کردن ملایم زخم با سرم فیزیولوژی یا آب نمک برای زدودن ترشحات و باقی‌مانده‌های بافتی
– دبریدمان ظریف لایه‌های نکروزه بافتی توسط پزشک
– استفاده از پانسمان‌های مرطوب‌کننده و جاذب برای حفظ رطوبت زخم
– به کارگیری داروهای موضعی ضدالتهاب و ضدمیکروب بر اساس تجویز پزشک
– استفاده از روش‌های نوین ترمیم زخم مانند درمان با فشار منفی یا سلول‌درمانی
– پوشاندن زخم با پانسمان استریل بلافاصله پس از تمیزکاری
– جابجا کردن مکرر بدن بیمار برای کاهش فشار به ناحیه زخم
– استفاده از تجهیزات حمایت‌کننده مانند تشک‌های ضدفشار
– تجویز مسکن‌ها و داروهای ضدالتهاب برای کاهش درد و تورم
– مشاوره تغذیه‌ای برای تأمین مواد مورد نیاز بدن جهت التیام زخم
انجام به موقع این اقدامات تحت نظر پزشک، نقش بسزایی در بهبود زخم بستر دارد.
روش‌های درمان طبی زخم بستر (دارودرمانی، پانسمان و…)
درمان طبی زخم بستر شامل روش‌های متنوعی است که بسته به نوع و وسعت زخم، توسط پزشک تجویز می‌شود. مهمترین روش‌های درمان طبی زخم بستر عبارتند از:
دارودرمانی: استفاده از کرم‌ها و محلول‌های ضدعفونی‌کننده موضعی مانند بتادین و نیترات نقره برای پاکسازی زخم و جلوگیری از عفونت. همچنین استفاده از موادی مانند هیدروکلوئیدها برای تسریع التیام زخم.
پانسمان زخم: انواع پانسمان‌های مرطوب‌کننده، گازی استریل و آغشته به داروها و مواد طبیعی مانند عسل و ژل آلوئه‌ورا بسته به نوع زخم برای مراقبت و درمان به کار می‌رود.
دبریدمان: برداشتن بافت‌های مرده و نکروزه زخم توسط پزشک برای تسریع التیام.
ترمیم بافتی: استفاده از روش‌هایی مانند پوست مصنوعی، پیوند پوست و درمان با سلول‌های بنیادی برای ترمیم زخم‌های عمیق و وسیع.
درمان ترکیبی: تلفیق چند روش طبی برای درمان سریع و موثر زخم‌های پیشرفته مانند استفاده همزمان از دارودرمانی موضعی، پانسمان‌های ترمیمی و دبریدمان.
درمان طبی زخم باید تحت نظر پزشک و بر اساس ویژگی‌های زخم هر بیمار انجام شود تا مؤثرتر باشد.
درمان‌های جراحی زخم بستر
در مواردی که زخم بستر وسیع و عمیق بوده و یا علی‌رغم درمان‌های اولیه، روند التیام مطلوبی نداشته باشد، ممکن است نیاز به مداخلات جراحی باشد. روش‌های جراحی که می‌توانند در درمان زخم‌های بستر به کار روند عبارتند از:
دبریدمان جراحی: برداشتن بافت‌های نکروزه و مرده زخم به روش جراحی توسط متخصص.
پیوند پوست: پیوند قطعاتی از پوست سالم بیمار یا اهدایی به ناحیه زخم برای ترمیم سریع‌تر آن
بستن زخم: بخیه زدن و بستن لبه‌های زخم به یکدیگر برای تسریع التیام
آزادسازی فشار: برش جراحی بافت‌های زیرین پوست برای کاهش فشار و تورم در ناحیه زخم
برداشتن بافت نکروزه: برداشتن جراحی بافت‌های نکروزه و مرده در زخم‌های عمیق
این روش‌های جراحی تنها تحت نظر متخصص و در صورت لزوم انجام می‌شود. مراقبت‌های پس از عمل نیز برای التیام مطلوب زخم ضروری است.
نقش پرستاری در درمان و مراقبت از زخم بستر
پرستاران نقش بسیار مهمی در درمان و مراقبت از زخم بستر ایفا می‌کنند. مهمترین وظایف پرستاری در این زمینه عبارتند از:
– ارزیابی دوره‌ای وضعیت پوست و زخم بیمار و گزارش به پزشک
– انجام مراقبت‌های بهداشتی پوست مانند شستشو و هیدراته کردن
– تعویض مکرر وضعیت بیمار و استفاده از تجهیزات کمکی مانند بالشتک‌های ضدفشار
– پانسمان منظم زخم با رعایت اصول استریل
– کنترل علائم حیاتی و وضعیت تغذیه‌ای بیمار
– آموزش به بیمار و خانواده در خصوص نحوه مراقبت از پوست و زخم
– ارزیابی درد و رسیدگی به آن با تجویز مسکن‌ها
– گزارش‌دهی فوری هرگونه تغییر در وضعیت زخم به پزشک
– هماهنگی با سایر اعضای تیم درمانی مانند متخصص تغذیه و فیزیوتراپ
– ارائه حمایت‌های روانی به بیمار جهت پیشگیری از افسردگی
– ثبت دقیق مشاهدات و اقدامات انجام‌شده در پرونده بیمار
بدین ترتیب، پرستاران نقش کلیدی در پیشگیری، مراقبت و درمان زخم‌های بستر ایفا می‌کنند و همکاری نزدیک آنان با سایر اعضای تیم درمان حائز اهمیت است.
بازتوانی و توانبخشی در بیماران دچار زخم بستر
بازتوانی و توانبخشی یکی از مراحل مهم در درمان جامع بیماران دچار زخم بستر است. پس از التیام اولیه زخم، برنامه‌هایی برای بازگرداندن توانایی‌های حرکتی و عملکردی بیمار اجرا می‌شود.
در این برنامه‌ها معمولاً فیزیوتراپیست‌ها و متخصصان توانبخشی نقش اصلی را ایفا می‌کنند. آنها با ارزیابی دقیق وضعیت عضلانی و حرکتی بیمار، برنامه‌های منظم ورزش درمانی و فیزیوتراپی را برای بازیابی قدرت عضلانی، بهبود الگوی راه رفتن، افزایش دامنه حرکتی مفاصل و تقویت عملکرد عصبی- عضلانی طراحی و اجرا می‌کنند.
همچنین از وسایل کمکی مانند واکر، عصا و ویلچر برای تسهیل حرکت استفاده می‌شود. مشاوره‌های روان‌شناختی نیز جزء برنامه‌های بازتوانی است تا بیمار انگیزه لازم را برای بازگشت به زندگی فعال بازیابد. بدین ترتیب بیمار دچار زخم بستر می‌تواند به سطح قابل قبولی از عملکرد و استقلال جسمانی بازگردد.
عوارض ناشی از زخم بستر و راه‌های پیشگیری
عدم درمان به موقع و مناسب زخم بستر می‌تواند منجر به بروز عوارضی شود که سلامتی بیمار را به مخاطره می‌اندازد. از جمله این عوارض می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
– عفونت‌های شدید پوستی و سیستمیک که نیازمند مصرف آنتی‌بیوتیک هستند
– ایجاد آبسه و تجمع چرک در بافت‌های عمقی
– پیشرفت زخم به سمت الیه‌ها و ارگان‌های عمقی‌تر
– خون‌ریزی‌های مکرر از زخم
– درد شدید و مزمن و آسیب‌های عصبی
– اختلالات خواب و تغذیه به دلیل درد
– محدودیت حرکتی دائمی و معلولیت
– عوارض روحی مانند افسردگی و اضطراب
رعایت بهداشت، تغذیه مناسب، پانسمان به موقع زخم و مراجعه به پزشک، از راه‌های پیشگیری از این عوارض است. آگاهی از علائم هشداردهنده زخم و درمان سریع آن نیز حائز اهمیت است.
تجهیزات و وسایل کمکی در درمان زخم بستر
استفاده از تجهیزات و وسایل کمکی مناسب بخش مهمی از درمان و مراقبت زخم بستر را تشکیل می‌دهد. از جمله مفیدترین این وسایل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تشک‌های ضدفشار: این تشک‌ها با کاهش اثر نیروی فشاری بر بدن، از بروز زخم‌های فشاری جلوگیری می‌کنند.
بالشتک‌های حمایتی: برای حفاظت نواحی آسیب‌پذیر بدن در برابر فشار استفاده می‌شود.
پانسمان‌های پیشرفته: انواع پانسمان‌هایی که بسته به نوع زخم بکار می‌روند.
دستگاه‌های الکتروتراپی: برای تسریع التیام زخم از طریق ایجاد جریان‌های الکتریکی خفیف
وسایل حمام در بستر: برای استحمام بیمارانی که توانایی حرکت ندارند.
کفی ضدفشار: برای توزیع فشار روی کف پا و جلوگیری از زخم‌های پا
واکرها و صندلی‌های چرخدار: برای کمک به حرکت بیماران
استفاده صحیح از این وسایل زیر نظر پزشک و پرستار، نقش بسزایی در پیشگیری و درمان زخم‌های بستر دارد.
نکات تغذیه‌ای در درمان زخم بستر
تغذیه مناسب یکی از عوامل موثر در تسریع التیام زخم بستر است. رعایت نکات تغذیه‌ای زیر توصیه می‌شود:
– مصرف پروتئین کافی مانند ماهی، تخم مرغ، گوشت و لبنیات برای ترمیم بافت‌ها
– مصرف منابع غنی ویتامین C مانند مرکبات، کلم بروکلی و فلفل دلمه‌ای
– مصرف مواد غذایی حاوی روی مانند ماهی، غلات کامل و دانه‌ها
– مصرف سبزیجات برگ سبز تیره مانند اسفناج غنی از آهن
– افزایش مصرف ویتامین‌های گروه B مانند جگر، ماهی، حبوبات و آجیل
– محدود کردن مصرف قند و شیرینی‌جات برای کنترل قند خون
– مایعات کافی مانند آب، آب میوه و سوپ برای هیدراته نگه داشتن بدن
– مصرف مکمل‌های ویتامینی-معدنی در صورت تجویز پزشک یا متخصص تغذیه
رعایت این نکات تغذیه‌ای و مشاوره با متخصصان، سرعت بهبود زخم را افزایش می‌دهد.
کلینیک زخم ترنم با بروز ترین تجهیزات (نظیر وکیوم تراپی، ماگوت تراپی و… ) و مجرب ترین کادر پزشکی آماده درمان انواع زخم بستر در منزل شما می‌باشد.
